Հայոց եկեղեցապատկան գույքի վերադարձի` Թուրքիայի դեմ հայցում ներառվելու են բոլոր այն եկեղեցիները, որոնք օսմաներենով վավերագրեր ունեն

Ցեղասպանության տարիներին բռնազավթված  հայոց եկեղեցական սեփականության վերադարձման հայցում ներառված են լինելու ոչ միայն Անթիլիասին կամ Մայր աթոռին պատկանող հայոց եկեղեցիները, այլ բոլոր  այն  եկեղեցիները, որոնք եղել են  Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության տարածքում, և որոնց պատկանելության վերաբերյալ օսմաներենով  սեփականության վավերագրեր են առկա:

Tert.am-ի հետ զրույցում ասաց Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի արխիվի և ձեռագրերի պահոցի տնօրեն Տեր Ասողիկ քահանա Կարապետյանը` պատասխանելով հարցին, թե արդյոք այդ եկեղեցապատկան գույքի ցանկում ներառված են լինելու, այսպես կոչված, Էջմիածնի  ցուցակի եկեղեցիները (երիտթուրքերին ներկայացված Էջմիածնի ցուցակում Մայր աթոռի եկեղեցիներն էին):

«Եվ այս առիթով Վեհափառ հայրապետն ասել է, որ Մայր աթոռը շուտով հրատարակությանը կհանձնի մի հատոր, որտեղ օսմաներեն վավերագրերն են, որոնք կապված են Հայոց եկեղեցու կալվածքների հետ՝ Արևմտյան Հայաստանում և, առհասարակ, Օսմանյան կայսրության տարածքում»,- ասաց Տեր Ասողիկն ու մասնավորեցրեց. «Այն, ինչ ունենք Արևմտյան Հայաստանում, որոնք օսմաներենով` սուլթանական հրովարտակներով հաստատված են, դրանց բնօրինակները և դրանց հետ կապված փաստաթղթերը պահվում են նաև Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի պատմական արխիվում»:

Հիշեցնենք, որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն «Ամերիկայի ձայն»-ին ասել էր, որ  Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածինը Թուրքիային իր եկեղեցապատկան գույքի վերադարձի շուրջ հայց ներկայացնելու դեպքում կներկայացնի, այսպես կոչված, Էջմիածնի ցուցակը, բայց թե ինչ կառույցներ կարող են դրանում ներառվել, թուրքագետներն ու իրավաբանները դժվարանում են պատասխանել, քանի դեռ պատմաբաններն ու իրավաբանները հայցի հիմնավորման վրա են աշխատում։
 

Ինչ վերաբերում է Անթիլիասին, որ Թուրքիային Սիսի կաթողիկոսության մասին արդեն իսկ հայց է ներկայացրել, ապա Տեր Ասողիկ քահանան ճշգրտեց. «Մեծի  տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը`  Անթիլիասը, առանձին միավոր չէ, Հայ եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից մեկն է, և ինքը ինչ-որ անում է, անում է Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի առաջնորդությամբ, նրա հովանու ներքո: Եվ այն հայտը, որ ներկայացրել է, եկեղեցու ամբողջական ծրագրի մի մասն է»: 

Տեր Ասողիկ քահանա Կարապետյանը մասնավորեցրեց, որ Մայր աթոռը մի քանի տարի է, ինչ ուսումնասիրում է այդ պատմական արխիվը, և որ հայցը կհրապարակվի Օսմանյան կայսրությունում Հայոց եկեղեցու կալվածագրերը ամփոփող աշխատության տպագրությունից հետո: Աշխատությունը կհրապարակվի մինչև աշուն:

Ի պատասխան հարցի, թե ոչ թե մզկիթի վերածված, այլ հիմնահատակ քանդված հայ եկեղեցիների վերադարձն ինչ կերպ պիտի լինի, եթե դրանք արդեն ավերակներ են,  Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի արխիվի և ձեռագրերի պահոցի տնօրենը նկատեց. «Դա իրենց խնդիրն է, ինչպես կուզեն, այնպես կվերադարձնեն: Մենք ունենք կալվածագրեր, որոնք վկայում են, որ այս, այս, այս կառույցները շինությունները պատկանում են Հայոց եկեղեցուն: Իմաստուն մարդը պիտի հասկանա, որ եթե դրանք դարեր շարունակ պատկանել են ինչ-որ մի ժողովրդի և վավերացված են տիրողների հատուկ թղթերով, նրանք ի սկզբանե ճանաչել են մեր բնիկ իրավունքները»:

ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Թուրքիայի բաժնի ավագ գիտաշխատող Անուշ Հովհաննիսյանը Tert.am-ի հետ զրույցում տեղեկացրեց, որ դեռ 1913-1914 թթ.  Կոստանդնուպոլսում Հայոց պատրիարքարանի կողմից  կազմվել է Մայր աթոռին պատկանող (բացի Վասպուրականից ) գույքի մի ամբողջական ցուցակ, ինչը պահանջել էր Երիտթուրքերի կառավարությունը:

Անուշ Հովհաննիսյանը հավելեց, որ հայկական եկեղեցապատկան կալվածքների մի  ավելի թարմ  ցուցակ 2009-ից հետո, այսինքն` հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումից հետո ներկայացրել է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանը:

Ի պատասխան հարցի, թե, այնուամենայնիվ, մոտավոր հաշվարկներով քանի եկեղեցու մասին կարող է խոսք գնալ, Անուշ Հովհաննիսյանը նկատեց. «Այս վերջին`  Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանի կողմից  ներկայացվածում հազարների հասնող գույք-անուն էր, որից վերջում մնացել էր մոտ 400 միավոր, քանի որ   թուրքական  պետությունը  կրճատել էր  և հաստատել էր 400-ը, որից էլ մեկ-երկու եկեղեցապատկան հող էր որոշվել վերադարձնելու»:

Ըստ հայկական ազատ հանրագիտարանի` 1914 թ-ին Արևմտյան Հայաստանում կար 4,000 հայկական եկեղեցի և վանք։ Ներկայումս կանգուն են մնացել 100-ից պակաս, որոնց հիմնական մասը Անիում է:

Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը խոսելով Թուրքիայում հայկական հուշարձանների պահպանման և վերականգնման մասին՝  նշել էր, որ  Անիում կորուստներ կան, բայց թուրքերը տասնամյակների ընթացքում այս հնավայրերի հետ չեն վարվել այնպես, ինչպես վարվել են հարյուրավոր այլ հուշարձանների հետ: Պատճառն այն, որ աշխարհն է ճանաչում այդ հուշարձանները, մեր օրերում առավել ևս նրանք չեն կարող գործել այնպես, ինչպես գործել են 50-ական թվականներին:

Իսկ հայկական ճարտարապետական մյուս հուշարձաններ էլ, որոնք ԵՄ կամ ԵԽԽՎ պահանջներով վերականգնվել են, ապա վերականգնվել են համաձայն խաչերից ձերբազատվելու քաղաքականության. հուշարձանները վերականգնելիս խաչերը չեն վերականգնում:

Հիշեցնենք, որ բացի հայկական պատկանելության հուշարձանների ինքնության նշանները ոչնչացնելուց, թուրքական իշխանությունները տարիներ շարունակ փոխել են Արևմտյան Հայաստանի կամ, առհասարակ, Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական նախկին բնակավայրերի ոչ թուրքական հնչեղություն ունեցող տեղանունները։ Եվ ինչպես Tert.am-ին փոխանցել էր թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանը՝ հայաստանյան պատմաբանների մոտավոր հաշվարկները ցույց են տվել, որ փոխվել է մոտ 24.000 հայկական տեղանուն, և կան ընդամենը մի քանի պահպանվածներ, որոնցից ամենահայտնիներն են՝ Մուշ, Վան, Սասուն:

Օրինակները բազմազան են. թուրքական Sabah-ի փոխանցմամբ՝ Թուրքիայի Բիթլիս նահանգի պաշտոնյաների կողմից հնչել է առաջարկ՝ Վանա լիճը կոչել Թաթվանի ծով, Ահլաթի լիճ կամ Բիթլիս-Վանի լիճ։

Թուրքիայում նախորդ դարի 40-ական թվականներից մեկնարկած այս արշավի ընթացքում փոխել են անգամ կենդանիների ու մրգերի անունները: Դրանց ամենացայտուն օրինակներն են՝ Վանա կատուն ու prunus armeniaca-ն` (լատիներենից՝ «հայկական սալոր») ծիրանը: