Մյունխենում Փաշինյան–Ալիև քննարկումը հիասթափեցնող էր, բաց թողնված հնարավորություն. Ռիչարդ Կիրակոսյան

Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար, վերլուծաբան Ռիչարդ Կիրակոսյանի հետ Tert.am-ը զրուցել է Մյունխենում Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների բանավեճից և ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացում տեղի ունեցող ներկայիս զարգացումներից:

-Պարո՛ն Կիրակոսյան, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, խոսելով Մյունխենում իր և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիև միջև տեղի ունեցած բանավեճի մասին` ասաց, որ նրա նպատակն էր ցույց տալու միջազգային հանրությանը, որ Հայաստանը կառուցողական է, և որ Ադրբեջանն է ոչ կառուցողական: Կարծում եք` Հայաստանը կարողացա՞վ այդ արդյունքը ցույց տալ այն դեպքում, երբ մեղադրվեց ցեղասպանություն իրագործելու, տարածքներ զավթելու մեջ:

-Փետրվարի 15 կազմակերպված միջնորդավորված պանելային քննարկման ժամանակ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը գնացին 45 րոպե տևողությամբ առճակատման, որն առավել շատ պատմական մերկացուցիչ ճառ էր, քան դեբատ դիվանագիտական թեմայով: Օրինակ`

առաջինը սկսելով` Ադրբեջանի նախագահը բացեց խոսքը հետադարձ հայացք նետելով` պնդելով, որ «մենք առաջինը պետք է նայենք հետ, նայենք պատմական խնդրին», որը շարունակվեց պատմական հյուսվածքով, որը սկսվել է 1805 թվականի պայմանագրով:

Ցավոք, կուլ տալով խայծը` Հայաստանի վարչապետը հետո փորձեց անցնել իր մրցակցին` անգամ ավելի շատ առաջ գնալով` հասնելով պատմության մ.թ.ա. 1-ին դար:
 
Այստեղից սկսած, ելույթ ունեցողները մեծապես կորցրին և  այդպես էլ ամբողջությամբ չկարողացան վերականգնել լսարանի ուշադրությունը, որը չնայած քաղաքավարի լռությանը,  ակնհայտորեն ընկավ անհարկի պատմական ակնարկների մեջ: Մտքերի փոխանակման ժամանակ, որի թիրախը ներքին լսարան էր, առաջնորդները ոչ միայն չխոսեցին Մյունխենի հանդիսատեսի սահմաններից դուրս, այլ նաև` խոսեցին միմյանց անցյալից: Ղարաբաղյան հիմնախնդրով քիչ թե շատ հետաքրքրվողների համար քննարկումը հիասթափեցնող էր: Եվ հակամարտության մասին խորը գիտելիք ունեցողների համար սա բաց թողնված հնարավորություն էր՝ այս հարցի շուրջ դիսկուրսի մակարդակը միևնույն չարչրկված սցենարից և դիվանագիտության մեջ գերիշխող դարձած ռազմատենչ հռետորաբանությունից վեր ու դրանից անդին բարձրացնելու տեսանկյունից:

-Նիկոլ Փաշինյանը նաև ասաց, որ ինքը կատարել է նաև իր համար ամենակարևոր խոստումը, որ նա երբեք ոչինչ չի թաքցնի Լեռային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացից: Դուք կարծում եք, որ իսկապե՞ս բանավեճը քողազերծեց գործընթացը: Մենք հիմա իսկապես գիտե՞նք, թե ինչ են քննարկվում Ալիևի հետ փակ հանդիպումների ժամանակ:

-Չնայած Մյունխենի քննարկումից եղած իմ հիասթափությանը, մտքերի փոխանակումը կարևոր էր մի քանի պատճառներով: Լավ սկիզբ էր Հայաստանի վարչապետի անհանգստությունը, որ «ամեն անգամ նույն բանն ենք կրկնում» և մատնանշելը, որ «միջազգային հանրությունը հոգնել է նույն բանը լսելուց, և ինքը կարծում է, որ անհրաժեշտ են նոր գաղափարներ»:

Նախ, Մյունխենի միջոցառումը առաջարկում էր եզակի և աննախադեպ հնարավորություն Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդների համար` ներկայացնելու հակամարտության վերաբերյալ իրենց կարծիքն ու տեսլականը հետաքրքրված, բայց չեզոք լսարանին: Հակամարտության համար, որը կենտրոնացած է խիստ փակ, գաղտնի և փակ միջնորդական դիվանագիտության վրա, հրապարակային լսումները տարբեր կողմերից, կարևոր ձեռքբերում էր:

Փաստացի այդպիսի հրապարակային ներկայացումը շատ հազվադեպ է լինում, բացի այդ, ակնհայտ է, որ երկու առաջնորդներն էլ, նախքան միջազգային հանրությանը հասնելը, նախ պետք է սեփական ժողովրդին ավելի մեծ չափով ներգրավեն:

Այս առումով, այնուամենայնիվ, մինչ օրս որոշակի առաջընթաց գրանցվել է:

Ւսկ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ներքին ընտրազանգվածին ներկայացրեց նոր աստիճանի հասնող թափանցիկություն և հաշվետվողականություն՝ շեշտելով, որ հակամարտության ցանկացած լուծում պետք է ընդունելի լինի ոչ միայն Հայաստանին, այլև բոլոր կողմերին, այդ թվում՝ Ադրբեջանին և Լեռնային Ղարաբաղին:

Այս համատեքտսում, Մյունխենի մտքերի փոխանակման երկրորդ կարևոր կողմը, չնայած դրա նկատմամբ եղած հիասթափության չափին, այն է, որ  քննարկումը հակամարտության իրական բացահայտումն էր: Պատմության նկատմամբ չափազանց մեծ վստահությունից մինչև տեսակետների կտրուկ տարբերություն. իրադարձությունը միայն հաստատեց հայ-ադրբեջանական դիրքորոշումների միջև պառակտումը սանձելու դժվարությունը: Նման մեծ տարբերությունը ամրապնդվեց քննարկման ավարտին, երբ նախագահ Ալիևը պնդում էր, որ վերջին խոսքն իրենը լինի, որ վերստին կրկնի պատմական պահանջների ռազմական հռետորաբանությունը, որը տարածվում էր անգամ Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի վրա:

Եվ երրորդը, որը նշանակալից է, այս հակամարտության կարևորության վերանայումն է և՛ որպես Եվրոպայի արևելյան սահմաններին վտանգված եզակի էլեմետ, և՛ որպես հիշեցում, որ Եվրոպան ավելի շատ ուշադրություն պետք է  դարձնի և ավելի մեծ ներգրավվածություն ունենա Ղարաբաղյան հակամարտությունում:

Ավելին, դա այս տեսակի հակամարտություններից միակն է, որտեղ ոչ միայն չկա ռուսական կողմի ռազմական ներկայություն, այլև առկա է ավելի լայն ներթափանցման վտանգը, որում, զինված գործողությունների վերսկսման պարագայում, կարող են ներգրավված լինել նաև Թուրքիան և Իրանը:

- Ձեր կարծիքով` ի՞նչ դետալներ գաղտնազերծվեցին հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացից Մյունխենի բանավեճի ընթացքում:

-Բանակցային գործընթացի վերաբերյալ քիչ տեղեկատվությունը նպաստում է  ապատեղեկատվության տարածմանը: Եվ դիտարկելով Մյունխենից առաջ եղածը, վերջին գագաթնաժողովը, հասկանում ենք, որ մենք ավելի շատ թափանցիկության կարիք ունենք: Օրինակ` անսպասելիորեն ինտենսիվ բանակցությունները, որ տևեցին երկու օր. Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարների Ժնևում տեղի ունեցած հանդիպումը որակվեց որպես վերջին տարիների «ամենաինտենսիվ» բանակցությունը: Հայտարարվում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի` Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի և Միացյալ Նահանգների միջնորդների ներկայությամբ արտաքին գործերի նախարարներ Զոհրաբ Մնացականյանը և Էլմար Մամեդյարովն անցկացրել են «հանգամանալից քննարկումներ» և խոսք է տրվել «բանակցություններն ինտենսիվացնել»` առաջարկելով, որ  վստահության ստեղծման միջոցների թեման առաջիկա ամիսներին շարունակվի քննարկվել:

Բանակցություններին հաջորդած համատեղ հայտարարության մեջ ասվում է, որ «ինտենսիվ բանակցությունները» կենտրոնացած են եղել «հասարակություններին խաղաղության նախապատրաստելու հաջորդ քայլերի վրա` ապագա կարգավորման սկզբունքներ և տարրեր,  և կարգավորման գործընթացի ժամանակ ու օրակարգ որոշելու վրա: Միջնորդները ևս հաստատեցին կարգավորման գործընթացում «վստահության», «ստեղծագործականության և փոխզիջումային ոգու» անհրաժեշտությունը: Ժնևի հանդիպումը վերջին բանակցությունն է և հետևել է 2019 թվականի Բրատիսլավայի մեկ օր տևած հանդիպմանը:

Այսպիսով, նաև կարևոր է նկատել այս առաջնորդների ձեռքբերումը` համաձայնությունը` սկսել «հասարակություններին խաղաղության նախապատրաստելու» գործընթաց: Բայց նաև հրամայական է, որ հավասար ուշադրություն հատկացվի քաղաքական գործիչներին խաղաղության նախապատրաստելու վրա: Չնայած «հասարակություններին խաղաղության նախապատրաստելու կոնկրետ միջոցների» մասին կոչ անող հայտարարություններին, շատ բան չի արվել այդ ուղղությամբ: Ավելին, նայելով Ադրբեջանին, հակառակին ենք ականատես լինում. Բաքուն հակված է պահպանել իր ագրեսիվ և բացասական հռետորաբանությունը Հայաստանի և Արցախի դեմ:

Դրա ապացույցը  մարդասպան Ռամիլ Սաֆարովին պատվելն է, որը սրանից 16 տարի առաջ Հունգարիայի դատարանի կողմից ցմահ դատապարտվել էր ՆԱՏՕ-ի զորավարժությունների ժամանակ հայազգի սպա Գուրգեն Մարգարյանին քնած ժամանակ կացնահարելու համար: Այդ մարդասպանի հոբելյանը նշելը և նրան հերոս դարձնելը, ակնհայտ է դարձնում, որ Ադրբեջանը դեռ շատ բան ունի անելու իր հասարակությանը «պատրաստելու», այլ ոչ թե թունավորելու համար:

Ինչ վերաբերում է վստահության մեխանիզմների ուժեղացման վերաբերյալ խոստումներին, այստեղ որոշակի հավելյալ խնդիրներ կան: Նախ, Ադրբեջանի կողմից նախկինում տրված խոստումները զուգահեռ են ստեղծում սեփական պարտավորությունների չկատարման պատմության հետ: Խոստումները չեն պահվել նախկինում.  Բաքուն չի կատարել  իր տված խոստումները նաև վերջին տարիներին: Իսկ դա նշանակում է, որ միջազգային հանրությունը պետք է պահանջի, որ Բաքվի իշխանություններն իրականացնեն վստահության մեխանիզմների ստեղծման հետ կապված իրենց սպասելիքները: Երկրորդը՝ վստահության մեխանիզմների ստեղծմանն ուղղված աջակցությունը պետք է հակամարտության բոլոր կողմերին ներառի , և Ղարաբաղը ևս պետք է լինի ներկա և ներկայացված: Վստահության մեխանիզմների ստեղծման գործում որևէ այլ ճանապարհ չկա:

Վերջապես, միջազգային հանրությունը պետք է ընդլայնի իր լսարանը, ապահովի քաղաքացիական հասարակության ավելի մեծ ներգրավվածություն և կիսվի խաղաղ բանակցությունների կարգավիճակի վերաբերյալ տեղեկատվությամբ:

Բայց հարկավոր է նաև չպարտադրել քաղաքական որևէ դիրքորոշում: Հակամարտությունը կարող է լուծվել միայն կողմերի ջանքերով, և անկախ իրենց կարևորությունից և օգտակարությունից՝ միջազգային հանրության աջակցությունը և միջնորդությունը խնդրի միակ լուծումը չեն:


Հռիփսիմե Հովհաննիսյան