ՀՀ կառավարությունն իր գործողություններում պետք է կարեկցանք ցուցաբերի. որքան տնտեսական ճգնաժամը երկարի, այնքան ավելի բացասական կլինի տնտեսական վնասը. Ռոբերտ Բասիլի

Tert.am-ը ներդրող, բարերար, սյունակագիր, «Ռամսիս Կապիտալ» ընկերության հիմնադիր և տնօրենների խորհրդի անդամ Ռոբերտ Բասիլի հետ զրուցել է կորոնավիրուսի տարածման արդյունքում համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի մասին: Նա նաև ներկայացրել է իր տեսակետը, թե ինչպես պետք է Հայաստանը հաղթահարի պանդեմիայի արդյունքում առաջացող տնտեսական ճգնաժամը:

-Պարոն Բասիլի`, այսօր շատ մտածողներ, քաղաքական գործիչներ, տնտեսագետներ COVID-19-ի տարածման պատճառով նոր իրականության մասին են խոսում: Կուզեի Ձեր կանխատեսումներն իմանալ համաշխարհային տնտեսության մասին. ի՞նչն է փոխվելու այստեղ:

-Ցանկացած անձ, բիզնես և կառավարություն ունի իր` եկամուտների չափը, որոշակի ծախսերը և խնայողությունները (հաշվեկշիռները): Այսպիսով, այս իրավիճակը եկամուտներին և խնայողություններին ուղղված մի հարված էր, որն առաջացրեց ճեղքեր, և դրանք, իմ գնահատմամբ, աշխարհում 20 տրիլիոն դոլար են կազմում և պետք է լրացվեն:

Կենտրոնական բանկերը և կառավարությունը կխաղան իրենց դերը` այդ ճեղքերը լցնելու գործընթացում:

Մատակարարման ցանցերը  ավելի քիչ կախվածություն կունենան Չինաստանից, և երկրները կփորձեն ավելի քիչ կախվածություն ունենալ մատակարարման գլոբալ ցանցերից: Նրանք կփնտրեն ավելի դիվերսիֆիկացված պաշարներ կամ, ինչն ավելի կարևոր է, յուրաքանրչյուր երկիր ինքը կզբաղվի ինքնարտադրությամբ՝ կարևորելով իր առաջնահերթ կարիքները։ Օրինակ՝ Չինաստանից ստացվող հողանցման հազվագյուտ տեխնոլոգիաները և դեղագործական հումքը կարող են դիվերսիֆիկացվել ըստ տարբեր երկրների կարիքների։

Այս ճգնաժամը, հնարավոր է, կլինի «Նոր դեպրեսիա»՝ կախված այն բանից, թե որքան երկար  կտևեն տեղաշարժման սահմանափակումները:

Անհնար է զուտ գումարի և վարկի տրամադրմամբ ստեղծել իրական հարստություն և արտադրություն։ Դրանով կարող ես միայն փակել եղած ճեղքերը։ Ստեղծվելու է նոր աշխարհակարգ, և այդ նոր աշխարհը տարբերվելու է մեր իմացած աշխարհից։ Իսկ ահրաժե՞շտ է արդյոք մեզ հասկանալ գումարի և վարկի արժեքը։ Փոփոխությունը կարող է լինել շատ տարբեր՝ կախված նրանից՝ ինչպես կստեղծվի հարստությունը։

-Ասվում է, որ այս ճգնաժամն ավելի ուժեղ է լինելու, քան 2007-2010թթ.: Դուք ի՞նչ եք կարծում դրա վերաբերյալ: Ի՞նչ է դա նշանակելու:

-Ամենակարևոր հարցն այն է, թե ինչ է լինելու այն մարդկանց հետ, որոնց բիզնեսը կործանվեց, և ինչ է պատահելու այն մարդկանց հետ, որոնք աշխատում էին այդ  բիզնես ընկերություններում: Ի՞նչ է պատահելու այդ մարդկանց հետ: Նրանք կհայտնվեն աղքատության մեջ և  սոցիալ- տնտեսական հասարակարգի ստորին նշաձողում:

Ապրանքների, ծառայությունների և արտադրության իրական տնտեսությունը  կընկնի ավելի շատ, քան 2008թ. իրադարձությունների ժամանակ ընկավ, և մոտ կլինի 1930-1945թթ. «Մեծ դեպրեսիային»` նկատի ունենալով ճեղքի չափը, գործազրկությունը և այդ տեսակ ազդեցությունը:

Ապստամբության և պոպուլիզմի երկրորդ ալիքի իրական ռիսկ կա, որը կարող է լինել տեղաշարժման սահմանափակումների ժամանակ: Համաշխարհային մասշտաբով մահացությունների այն ցուցանիիշը, որ մենք տեսնում ենք, չեն արդարացնում տեղաշարժման այս սահմանափակումները: ԱՄՆ-ն, ամենայն հավանականությամբ, կբացվի և կփորձի վերագտնել իր տնտեսությունը, ինչը, ինչպես մենք գիտենք, արդեն դժվարանում է, քանի որ այնտեղ կտրուկ աճում է գործազրկությունը:

-Ի՞նչ պետք է անեն երկրները` հաղթահարելու համար ճգնաժամը: Դուք տեսնո՞ւմ եք նրանց մոտ ցանկություն` մարդկանց, բիզնեսին օգնելու:

Աշխարհի բոլոր երկրներ կփորձեն գտնել իր սեփական ճանապարհը` հաշվի առնելով իրենց ազգային նկարագիրն և անհրաժեշտությունները: Գլոբալիզմը մեծ հարված է ստանալու, քանի որ ինչպես ասացի՝ կարիք կա վերարժևորելու հարստության ստեղծումն ու  գումարի ռեալ արժեքը:

Եվս մեկ անգամ մեզ հարկ կլինի նայել առաջացած ճեղքերին։ Իսկ լուծումների անհրաժեշտություն կլինի եկամուտների և խնայողությունների (հաշվեկշիռների) մեջ: Երկրներին անհրաժեշտ կլինի նաև որոշումներ կայացնելիս առաջնորդվել հարաբերականության սկզբունքով.

1. Մարդկային կյանքն ի դեմս տնտեսական ակտիվության,

2. Առաջին անհրաժեշտության իրերն ի դեմս ճոխությունների,

3. Ո՞վ կշահի և ո՞վ պետք է շահի այս նոր աշխարհակարգում:

Ամբողջ աշխարհում հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության փոփոխությունները պետք է հսկայական գումար և վարկ ստեղծեն, ինչը հիանալի կլինի շատերի համար, ովքեր չունեն բավարար գումար: Դա կլինի աջակցություն շատ բիզնեսների համար, որոնք այլ պարագայում կփակվեն, հիվանդանողցների և այլ անհրաժեշտ կազմակերպությունների, մարդկանց համար, որոնք չունեն անհրաժեշտ միջոցներ` ձեռք բերելու համար ռեսուրսներ, և ժամանակի հետ ռեսպիրատորներ և վիրուսի դեմ պայքարի համար անհրաժեշտ այլ բաներ:

-Ես կցանկանայի իմանալ Ձեր կարծիքը Հայաստանի մասին: Ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք Հայաստանի տնտեսության վերաբերյալ:

Կա իրական ռիսկ, որ գլոբալ բանկային համակարգը, ուշագրավ բացառություններով, կփլուզվի. Հայաստանի բանկային համակարգը այդ առումով լավ դիրքավորված է:

Հաշվի առնելով գլոբալիզմի կոնֆիգուրացիան, նաև այն, որ Հայաստանն արդեն իսկ երկու փակ սահման ունի, կարող ենք ասել, որ Հայաստանի համար բացերը հենց այստեղ են։ Ուստի մեզ անհրաժեշտ է վստահ լինել, որ տնտեսությունը դիտարկում և լուծումները գտնում ենք տնտեսության վերակազմակերպման միջոցով։ Ես նաև դիտարկում եմ Հայաստանում առկա քաղաքացիական վարքագիծը, քանի որ դա է ապագայում որոշիչ լինելու տնտեսության մեջ:

Ինքնաբավությունը պետք է առաջնահերթություն լինի, երբ խոսքը տնտեսության վերադարձին է վերաբերում: Կցանկանայի ընդգծել՝ ինչպես է փոխվելու այդ ամենը: Հայաստանը գործում էր մի աշխարհում, որտեղ ամենահարմար վայրից ամենահարմար գնով կարող էր ձեռք բերել իրեն անհրաժեշտ ամեն ինչ։ Դա այլևս չի լինելու, և անհրաժեշտություն է առաջանալու անցում կատարել արտադրության գործընթացին՝ այդ ամենը Հայաստանում ստեղծելու համար։ Եվ մեզ հարկ է լինելու հասկանալ՝ ինչի կարիք ունենք իրականում։ Հայաստանին հարկ է լինելու դնել ամեն ինչի հիմքերը։

-Դուք տեսնո՞ւմ եք հստակ ծրագիր Հայաստանի կողմից` հաղթահարելու ճգնաժամը: Ի՞նչ պետք է անեն հայաստանյան իշխանությունները:

-Հայաստանի պայմանները տարբերվում են այլ երկրների պայմաններից: Կարծում եմ` խելամիտ քայլն այս պարագայում ռիսկի ենթակա բնակչությանը պաշտպանելն է՝ իրադրությունը հնարավորինս նորմայի սահմաններում պահելով։ Կառավարությունն իր գործողություններում պետք է կարեկցանք ցուցաբերի։ Այնուամենայնիվ, որքան սա ավելի երկար շարունակվի, այնքան ավելի բացասական կլինի տնտեսական վնասը և ավելի ծայրահեղ ու դաժան՝ տնտեսական անկումն (ռեցեսիա) ու անբարեկեցիկ վիճակը և հասարակությունից եկող հուզմունքի ալիքը (հաշվի առնելով, որ այդ ամենից արդեն տուժել են և՛ զբոսաշրջությունն ու հյուրանոցային բիզնեսը, և՛ զվարճանքի ու ժամանցի ոլորտը, և՛ մասամբ նաև` բարձագույն կրթությունը)։

Կառավարությունը պետք է անի իր կարողությունների սահմաններում ամեն ինչ՝ զբաղվածության ցուցանիշը պահելու համար։ Դա կարող է լինել գործատուներին սուբսիդիաներ տրամադրելու տեսքով (վարձավճարների սուբսիդավորմամբ կամ աշխատանքից ազատման դեպքերը կանխելով), ինչը հնարավորություն կտա պահել աշխատակիցներին։ Գաղափարը բիզնեսներին հնարավորինս կենդանի և իրենց աշխատակիցների հետ կապված պահելն է:

-Ես գիտեմ, որ Դուք Հայաստանում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո հակված էիք ներդրումներ անելու: Ցանկանում եմ իմանալ` որտե՞ղ եք հասել:

2019թ. հունիսին մենք միացանք ԱՄՆ-ից պոտենցիալ ներդրողների կոնսորցիումին, և ներկայացրեցինք Հայաստանի կառավորությանը մեր հետաքրքրությունը մի նախագծում 100-300 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրում անելու: Մենք ստացել ենք նախնական պատասխանները, և հիմա ասեմ, որ գնահատում ենք ֆինանսական միջոցառումները, մինչև հարկ կհամարենք անելու հաջորդ քայլերը:

Հռիփսիմե  Հովհաննիսյան