Աժ-ում Փաշինյանը հնչեցրեց ավտորիտար առաջնորդի խոսք, դեմոկրատիայի նորմերին չհամապատասխանող թեզեր. վտանգ կա, որ վերադարձ կլինի նրա հոգևոր ուսուցիչ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակներին. Արթուր Մարտիրոսյան

Բանակցային գործի մասնագետ (CMPartners, Քեմբրիջ, ԱՄՆ) Արթուր Մարտիրոսյանի հետ Tert.am-ը զրուցել է Սահմանադրական դատարանի շուրջ տեղի ունեցած վերջին զարգացումների, ապրիլի 5-ին տեղի ունենալիք Սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ հանրաքվեի նպատակահարմարության մասին:

Նա, խոսելով իշխանությունների կողմից հանրաքվե անցկացնելու որոշման ընդունման մասին, նկատել է, որ այս գործընթացում չի կարելի հաշվի չառնել Փաշինյանի փսիխոտիպը. եթե նա իր առջև նպատակ է դնում, ապա դրան հասնելու համար նրա համար բոլոր միջոցները լավն են, իսկ անձնական մենամարտը ՍԴ նախագահ Հրայր Թովմասյանի հետ սկզբունքի հարց էր, հատկապես գրիչի անհասկանալի պատմությունից հետո:

-Պարոն Մարտիրոսյան, Հայաստանի նախագահի հրամանագրով ապրիլի 5-ին տեղի է ունենալու հանրաքվե, որով պետք է որոշվի սահմանադրական փոփոխությունների հարցը: Ձեր կարծիքով` Սահմանադրական դատարանի շուրջ ստեղծված ճգնաժամի համար բոլոր միջոցները սպառվե՞լ էին, արդյոք հակասության կողմերը փորձե՞ցին խնդիրը միմյանց հետ` բանակցությունների միջոցով լուծել:

-Այս հարցին կա կարճ պատասխան. պետք է էքսկուրսիա անել դեպի պատմության մեկ այլ հեղափոխություն: Ինչպես 1918 թվականի հունվարի 4-ին բոլշևիկների կողմից Հիմնադիր ժողովի ցրման ժամանակ, ձեռքը դնելով նախագահ Չերնովի ուսին, ասել է նավաստի Ժելեզնյակը. «Ձեր բարբաջանքներն աշխատող ժողովրդին պետք չեն: Կրկնում եմ` ժամապահը հոգնել է»:

Կոնֆլիկտը, որը ծագել է Սահմանադրական դատարանի, ավելի լայն` դատական իշխանության և իշխող կուսակցության միջև, որը վերահսկում է օրենսդիր ու գործադիր իշխանությունները, անխուսափելի էր և դա թելադրում էր Նիկոլ Փաշինյանի և նրա թիմի հեղափոխական փոփոխությունների տրամաբանությունը, որը վերաբերում էր այն խոստումներին, որ նրանք տվել էին Հանրապետության հրապարակում, այն է՝ արդարության վերականգնում նախկին «կոռումպացված ռեժիմների» նկատմամբ, «Մարտի 1-ի» մեղավորների պատիժ և երկրում օրենքի գերակայության հիմնում: Այլ  կերպ ասած` հեղափոխության օրակարգը երկակի էր` « նախկինների հետ հաշիվներ մաքրել», «վերադարձնել գողացվածը» (չգիտես ինչո՞ւ ՝ոչ 1991 թվականինը) և ստեղծել նոր, կոռուպցիայից ազատված դատական իշխանություն»: 

Այդպիսին էին հայտարարվող մտադրությունները, որոնք դարձան դյուրավառ նյութ` հասարակական լայն շերտերի մոբիլիզացայի համար, որն էլ երկու տարի առաջ հիմնական դերը խաղաց իշխանությունների հրաժարականին հասնելու գործընթացում:

Բայց մի բան է մտադրությունը, մեկ այլ բան` իրական քաղաքականությունը` իր հնարավորի արվեստի երկաթե կանոններով: Անմիջապես թավշյա հեղափոխությունից հետո  տարբեր պատճառներով` ներքին և արտաքին, պահպանվել է Սահմանադրությունը և Սահմանադրական դատարանը, որին է պատկանում օրենքների և որոշումների համապատասխանության վերաբերյալ վերջին խոսքը:  Առանց Սահմանադրական դատարանում կոնֆիգուրացիայի վերացման` Փաշինյանի թիմի ձեռքերը կապված են նախկինների վերաբերյալ հարցերում, քանի որ դատարանները կարող են գնալ իրենց համար քաղաքականապես ոչ ձեռնտու ուղղությամբ, չսկսել դատական իշխանությունների բարեփոխումներն այն տեսքով, որը քաղաքականապես նրանց համար նպատակահարմար է, որտեղ անհրաժեշտ է լինելու սեփականության իրավունք:

Այդ ինստիտուտի «վերևների» ապամոնտաժումը նրանք սկսեցին ուշացումով, ինչի մասին նրանք էլ խոստովանում են, բայց պատճառները, որոնք նրանք բերում են, համոզիչ չեն: Ինչո՞ւ այդ գործընթացը չի սկսվել 2018 թվականի դեկտեմբերի ընտրություններից` նոր կաբինետի ձևավորումից անմիջապես հետո:

Ձեռք են առնվել բավականին պրիմիտիվ տակտիկական փորձեր: Նախ ՍԴ խցկեցին իրենց մարդուն` «Մարտի 1-ի» գործով իշխանության հետ նույն հայացքներն ունեցող մեկին, որն ինքն իրեն նախ կոչեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ, բայց գլուխ չհանեց իր վրա վերցրած բեռից, դրա համար ինքնամեկուսացավ, Սահմանադրական դատարանի աշխատանքում մասնակցություն չունեցավ` այնտեղ տիրող «մթնոլորտի» պատճառով, բայց դրա հետ մեկտեղ, վարձատրությունից և այլ հնարավորություններից իրեն չզրկեց:

Այնուհետ գործի դրվեց դասական համարվող, բայց «կացնային»` «գազարի և մտրակի» մեթոդը` դատական համակարգի վրա ճնշումներ հետաքննական մարմինների կողմից, ճնշումներ բոլոր ազիմուտներով, այդ թվում՝ օրենք դատավորներին վաղաժամ կրկնակի չափով գումարով թոշակի ուղարկելու: Երբ դա էլ չաշխատեց, Նիկոլ Փաշինյանի համբերության բաժակը լցվեց: Նա արագ լուծումներ էր ցանկանում` անկախ մեթոդներից և միջոցներից` ազատվելու համար ոչ ձեռնտու դատավորներից, որպեսզի նրանք փայտ չմտցնեին հեղափոխության գնացքի անիվների մեջտեղում: Այս պատճառով է իշխանության նյարդային վիճակը, առաջարկվող որոշումների անհամապատասխանությունը օրենքներին, Ազգային ժողովի նիստի ժամանակ գործընթացի ակնհայտ խախտումները:

Կարո՞ղ էր իշխող ուժը ստիպելու մեթոդին չդիմել. անխոս, նրանք սահմանադրորեն օրենսդիր մարմնում մեծամասնություն են կազմում: Բայց նման գործընթացը կարող է տևել մեկ տարի և ավելին, իսկ հետագա դանդաղկոտությունը մահվան հավասար կլիներ. 2023-ը սարերի հետևում չէ:

Եվ վերջապես չի կարելի հաշվի չառնել Փաշինյանի փսիխոտիպը. եթե նա իր առջև նպատակ է դնում, ապա դրան հասնելու համար նրա համար բոլոր միջոցները լավն են, իսկ անձնական մենամարտը ՍԴ նախագահ Հրայր Թովմասյանի հետ սկզբունքի հարց է, հատկապես գրիչի անհասկանալի պատմությունից հետո: Չկատարած խոստումը նրա համար հղի է նրա հեղինակության կորստով, քանի որ նրա էլեկտորատը սկսել է ճաք տալ իշխանությունների անվճռականության արդյունքում առաջացած հիասթափությունից: Դրա համար խորհրդարանում իր ելույթի ժամանակ նա սահմանեց հեղափոխությունը շարունակելու շրջանակը, որը «ձմեռելուց» հետո պետք է նոր տեմպ հավաքի այն ավարտելու համար, սոցիալական մոբիլիզացիայի համար նոր ալիք է պետք` արդարության արքայության ճանապարհին նախկինների  վերջին «բաստիոնի» դեմ:

-Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ է մի հարց, որը կարող էր Ազգային ժողովով որոշվել, դրվում հանրաքվեի: Ինչո՞ւ պետք է Ամուլսարի շահագործման հարցը որոշելու համար քաղաքացիներին համարեն «Պողոս», ոչ մասնագետ, իսկ սահմանադրական փոփոխություններ անելու համար դիմեն «Պողոսի» օգնությանը:

-Առաջին պատճառ. ո՞վ կարող է առարկել հանրաքվեն` որպես ուղիղ դեմոկրատիայի ձև: Անգամ արտաքին խաղացողների` Վենետիկի հանձնաժողովի, ԵԽԽՎ-ի և ուրիշների հետ խոսակցություններում`շեշտը կարելի է դնել ժողովրդի կամարտահայտության վրա:

Երկրորդ. Որպեսզի այն չընկալվի իշխող կուսակցության կողմից դատական իշխանությունների ուզուրպացիա, իսկ հանրաքվեի դրական եզրակացության դեպքում, ինչին վստահ է Փաշինյանի թիմը, գործընթացը ներկայացվելու է ժողովրդի կողմից մանդատի հաստատում:

Ամուլսարի մասին վաղուց արդեն մոռացել են: Ես այդ օրերին առաջիններից էի, որ առաջարկեցի հարցը որոշել հանրաքվեի միջոցով, բայց քանի որ իշխանությունները վստահ էին նրանում, որ «ժողովուրդը» քվեարկելու է ոչ այնպես, ինչպես իրենք էին ցանկանում, հարցը տարբեր, ամենահիմար պատճառներով չէր դիտարկվում իշխանական խմբակցության այն պատգամավորների կողմից, որոնք հիմա վստահեցնում են, որ հանրաքվեն միակ ճիշտ ճանապարհն է հասարակության համար կարևոր որոշումներ ընդունելու համար:

Հանրաքվեները, այդ թվում, տեղականները` հրաշալի միջոցներ են կամքի արտահայտման, բայց երբ պահպանվում են մի քանի կարևոր պայմաններ: Սահմանադրական փոփոխություններին, անվտանգությանը և այլ կրիտիկական կարևոր թեմաներին վերաբերող հարցերը չեն կարող որոշվել մասնակցության ցածր մակարդակով:

Թե ինչի դա կբերի, մենք տեսնում ենք Brexit-ի օրինակով: Կամ վերցնենք, օրինակ, Մասաչուսեթսը, որտեղ երեք տարի առաջ հանրաքվեի դրվեց «հարց 4»-ը, որը վերաբերում էր ժամանցի ընթացքում (ոչ բժշկական) նպատակներով մարիխուանայի օրինականացմանը. 53.6  տոկոսը «Այո» էր քվեարկել, 47.3 տոկոսը` «Ոչ»: 

Դրա հետ մեկտեղ, գիտնականները ահազանգ էին հնչեցնում, որ մարիխուանան ունենում է կողմնակի շատ ազդեցություններ ուղեղի, նյարդային համակարգի վրա, առարկայական վատ ազդեցություն ունենում ուղեղի սպիտակ նյութի վրա, հիշողության վրա և բերում է տարբեր տեսակի փսիխոզների, հատկապես եթե այն օգտագործում են մինչև 25 տարեկանը:.      

Հայաստանում դեռևս չկա հանրաքվեի համար լավ մտածված ճկուն օրենսդրական համակարգ: Մենք չգիտենք, թե ինչպիսին կլինեն ապրիլի 5-ի հանրաքվեի  արդյունքները, բայց եթե անգամ բյուլետենային «Այո»-ն բավարարի, դժվար կլինի ասել, թե ինչպիսին կլինի «Ոչ»-ի արդյունքը, ինչպիսին կլինի մասնակցությունը: Մենք կարող ենք ընկնել մեկ այլ փոխված հասկացություններով ծայրահեղության մեջ. ընտրողների մեծամասնությունն ամբողջ ժողովուրդը չէ: Դեմոկրատական հասարակություններում ժողովուրդը բաղկացած է հենց մեծամասնությունից, և անհամաձայնությունը փոքրամասնությունից չէ, որ գալիս է: Անհամաձայնությունը հայրենասիրության բացակայություն չէ, այլ հակառակը՝ քանի որ մեծամասնությունը միշտ չէ, որ ճիշտ է: Իսկ անհամաձայնության բացակայությունն ինքնին ավտորիտարիզմի նշան է:

-Որքանո՞վ այս հանրաքվեն ցույց կտա վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի լեգիտիմությունը: Ձեր տպավորությամբ` նա թույլ կտա՞, որ այս հանրաքվեն ևս, ինչպես նախորդող վերջին ընտրությունները, անցկացվեն արդար ու թափանցիկ:

-Լեգիտիմությունը կամ կա, կամ չկա. չի կարելի կիսով չափ լեգիտիմ լինել: Այլ բան է իշխանությունների նկատմամբ վստահությունը, որը փոփոխական է և կարելի է չափել: Որոշակի իմաստով հանրաքվեն լինելու է «հարցում» նաև նրա համար, որ Փաշինյանը փորձում է մոբիլիզացել իր կողմնակիցներին քվեարկության շուրջ` ոչ այնքան հենց բուն հարցի որոշման համար, որքան իր առաջ քաշած օրակարգի` հանուն հեղափոխության ավարտի ձայն հավաքելու, հանուն վերջին «բաստիոնի» փլուզման: Ոչ ես, և ոչ էլ ուրիշ մեկը չի կարող պատասխանել հարցին, թե արդյոք նա թույլ կտա՞ խախտումներ գործընթացի ժամանակ «Այո»-ի օգտին:

Ես ինքս հիմնվում եմ նրա վրա, որ մինչ հիմա խորհրդարանական, քաղաքապետի ընտրությունները համապատասխանել են նորմերին, չնայած որ Դավիթ Սանասարյանի կողմից եղավ տհաճ արտահոսք, բայց դա արագ կասեցվեց:

Ամեն դեպքում, պետք է խոստովանել, որ նման ազատ և արդար ընտրություններ երբեք չեն եղել, անգամ 1991 թվականին: Այնուամենայնիվ, նման հարցերում աշխատում է «վստահիր, բայց ստուգիր» սկզբունք: Որպեսզի խախտումների ռիսկը նվազի, պետք է լինելու մաքսիմալ ավելացնել դիտորդների թիվը` հայաստանյան և միջազգային, և հատկապես հետևել, թե որտեղից է լինելու իշխանության քարոզարշավի ֆինանսավորումը:

 -Նիկոլ Փաշինյանը կոչ է արել սփյուռքահայերին, որոնք ՀՀ քաղաքացիներ են, գան Հայաստան և քվեարկեն «Այո»-ի օգտին: Որքանո՞վ է արդար, որ մարդիկ, որոնք երկար տարիներ երկրում չեն եղել, երբեք Հայաստանի ներքաղաքական կյանքով չեն հետաքրքրվել, գան ու մասնակից դառնան այդ գործընթացին:

-Դա շատ նուրբ ու բարդ թեմա է: Սահմանադրությունը չի սահմանափակում ՀՀ քաղաքացների իրավունքները` անկախ իրենց գտնվելու վայրից: Նիկոլ Փաշինյանը և նրա կառավարությունը և Սահմանադրության երաշխավորը պետք է անեն ամենը, որ ապահովեն պայմաններ իրենց քաղաքացիների այս իրավունքը իրացնելու համար: Չնայած տոմսերի ցածր գներին՝ Փաշինյանի համոզմամբ, ոչ բոլորը կկարողանան գալ Հայաստան նրա համար, որ մասնակցեն ընտրություններին, ամենաշատը մի քանի հարյուր մարդ իր կողմնակիցներից: Այսինքն` Հայաստանի քաղաքացիները,  Փաշինյանից անկախ, կարող են հայտնվել անհավասար պայմաններում: Իսկ արդար ընտրությունների կարևոր նախապայմանը բոլորի համար հավասար պայմաններ ստեղծելն է: Այդ իսկ պատճառով միակ ճիշտ լուծումը հայտնի է այլ երկրների փորձից: Օրինակ` ԱՄՆ-ում, կա նախնական գրանցում ընտրություններին մասնակցելու համար` ստանալով բացակա թերթիկներ: Կարելի է գտնել ամենատարբեր տեխնոլոգիական լուծումները, որ ապահովես մասնակցություն:

Պետք է քաղաքական կամք լինի, որ կազմակերպես Հայաստանից դուրս գտնվող քաղաքացիների ` ընտրություններին մասնակցությունը: Փաշինյանը դա խոստացել է թավշյա հեղափոխության ժամանակ,  իսկ խոստմանը սպասում ենք երեք տարի, իսկ չորրորդին արդեն մոռանում ենք:

Դա, ի դեպ,  խնդիր է: Երկրում ժողովրդավարության ցուցանիշ է այն, թե ինչպես կարող ես վստահեցնել, որ ժողովրդի ձայնը լսվել է, եթե նրա մեկ երրորդը չի կարողացել մասնակցել  ընտրություններին այս կամ այն պատճառով: Նրանցից  ոչ բոլորն են ապրում մշտական դրսում:

Ձեր հարցի մեջ հնչում է նաև անհավասարության թեման. արդյոք Հայաստանի այն քաղաքացիները, որոնք մշտապես չեն ապրում հանրապետությունում, կարո՞ղ են ունենալ նույն իրավունքները, ինչ ունեն նրանք, ովքեր մշտապես այստեղ են ապրում և հարկեր են վճարում: Իհարկե, ո՛չ: Այս հողի վրա Հայաստանի որոշ «ինտելեկտուալ» շրջանակներ համառորեն մերժում են այն քաղաքացիներին, որոնք ինչպես իրենց է թվում, այստեղ բնակվողների նույն բեռը չեն կրում: Ամենածայրահեղ դրսևորումներում դա հանգեցնում է «տեղական շովինիզմի»` ամենաաղետալի հետևանքներով ազգային պետություն ստեղծելու ճանապարհին: Որպեսզի այդ հարցում լինի արդարություն, պետք է մտածել ձայների տարբեր կշիռը մեծացնելու այլ մեթոդի մասին: Դա դժվար է, բայց ժամանակակից տեխնոլոգիաների  և մեր ստեղծագործ պոտենցիալի պայմաններում այս հարցի հետ կապված անհնարին ոչինչ չկա` բացի քաղաքական կամքից:

-Նիկոլ Փաշինյանը Ազգային ժողովում իր ելույթի ժամանակ բավականին կոշտ ձևով արձագանքեց իր ընդդիմախոսների հասցեին, նրանց անվանեց «հակապետականներ»: Արդյոք այդպես վարչապետը հասարակությանը չի՞ տանում բևեռացման: Դա իր մեջ վտանգներ չի՞ պարունակում:

-Իր ելույթում հնչեցին դեմոկրատիայի նորմերին չհամապատասխանող մի քանի թեզեր: Դրանցից ամենաաղետալին բոլշևիկյան, ավելի ճիշտ, ստալինյան թեզն է. «Ով նստի երկու աթոռների մեջտեղում, նա կդավաճանի հեղափոխությունը»,«Ով մեզ հետ չէ, մեր դեմ է»: Իհարկե, այն տանում է ավելի մեծ բաժանարար գծեր անցկացնելուն և ոչ ոճով, ոչ էլ բովանդակությամբ չի համապատասխանում իրենց իսկ հռչակած սկզբունքներին: Դա պոտենցիալ ավտորիտար առաջնորդի հայտարարություն է, իսկ իշխանության բոլոր ճյուղերի կոնսոլիդացիայի պայմաններում` դրանք մեկ ձեռքում կենտրոնացնելու դեպքում մեծ վտանգ կա, որ վերադարձ կլինի նրա հոգևոր ուսուցիչ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակներին: 

Երբ 1787 թվականի սեպտեմբերի 17-ին` Սահմանադրական աշխատանքի ավարտը նշանավորող 13 նահանգերի հավաքին սահմանադրության հեղինակներից մեկին` 81-ամյա Բենջամին Ֆրանկլինին հարցրեցին, թե ինչպիսի՞ն է լինելու պետական կառավարման համակարգը, նա պատասխանեց. «Հանրապետություն, եթե կարողանաք այն պահել»: Այդ ամերիկյան հանրապետությունում պարզ գրված էին իշխանությունները տարանջատող սկզբունքները,  զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմները, հանրապետության գոյության հիմնական հրամայականները:

Քանի որ այդ սկզբունքները վտանգի տակ են այսօր Հայաստանում, քաղաքացուն առաջին հերթին պետք է անհանգստացնի հանրապետության վիճակը հանրաքվեից հետո, երբ երկիրը փաստացի որոշ ժամանակ առանց Սահմանադրական դատարանի է մնալու: Այսինքն` եթե հանրաքվեից հետո լինեն մարդիկ, որոնք ցանկանան բողոքարկել ընտրության արդյունքները, տեղ չի լինի:

Որքան ես եմ հասկանում, Հայաստանի Սահմանադրությամբ այդ հարցերով զբաղվում է ՍԴ-ն: Ավելին, ես չունեմ  պատրանք այն մասին, որ իշխող կուսակցությունը կանի ամեն ինչ, որ նոր Սահմանադրական դատարանում ինքը չունենա իր դատավորների մեծամասնություն: Հեքիաթներին, որ դա հնարավոր չէ այն իրավիճակում, երբ նրանք վերահսկում են երկու այլ իշխանություններ, ես չեմ հավատում: Հիշում ենք. քաղաքականությունը` հնարավորի արվեստ է: Ստեղծվող համակարգն ամբողջովին դա թույլ է տալիս և դա արվում է աննկատ արտաքին դիտորդների համար, որոնք ծանոթ չեն ներքին խոհանոցին:

Հռիփսիմե Հովհաննիսյան