Հանուն հոր և որդու. «Ես իմ տունն եմ ուզում, իմ Թալիշի ոսկի այգին»

Tert.am-ը սկսում է ՎԱՐԴուհի Սիմոնյանի «Հանուն հոր և որդու» արցախյան նոր շարքը: Մեր ընթերցողները բացառիկ հնարավորություն կստանան լսել առաջնագծի մեր զինվորների անկեղծ զրույցները, հյուրընկալվել պատերազմում զոհված հերոսների ընտանիքներում, հեղինակի հետ անցնել Ստեփանակերտից, Շուշիից մինչև Թալիշ և առանց մոնտաժի դիտել բավականաչափ խոսուն տեսանյութեր: Առաջին զրույցը Արցախի հայտնի «Մենք ենք մեր սարերը» հուշարձանի յուրօրինակ ռեինկարնացիան է, ուր թալիշցի պապուտատը պատմում են 100 տարում շուրջ 5 անգամ տեղահանված իրենց գյուղի մասին: Tert.am -ի օժանդակությամբ կատարվեց թալիշցի պապի երազանքը՝ մեկ անգամ էլ գնալ տեսնել գյուղում թողած տունն ու ծաղկած այգին և հատկապես սահմանի ողջ երկայնքով տարածված իր մեղուներին, որոնք պապի դիպուկ բնորոշմամբ՝ «տուն-տուն կռիվ են արել, չեն բարիշել իրար հետ, հետո մոլորվել են ու կորցրել իրենց փեթակը՝ տան ճամփեն»:

 

-Ո՞րն է բաբո, մեր հայրենիք…

-Էհ, բաբոն իսկի իրա տան տեղը չգիտի, հենե Թալիշ տներս թողած երկել եմ ընկել էս քաղաքի հյուրանոցները: Ես ի՞նչ եմ անում էստեղ, առանց բաղուբոստան ի՞նչ բաբո, ես ի՞նչ եմ անում էս շենքերում: Իմ Թալիշի տունը որ տեսնես: Էհ, տուն ես ասում՝ ի՜նչ տուն, մի դրախտ. 4  սենյակ տակին, չորսը՝ գլխին, տափերը, հողը՝ ոսկի: Ջեբիցդ մի կուտ  էլ ընկնի, էդ հողը դրա երեխան կբերի, կծլի, կծաղկի: Բայց դե գլխներիս էս օյինը եկավ, ինչ անենք: Գրադը որ թխեց, բոլոր լուսամուտները, տունը, լոխ կոտրատեց, փշուր-փշուր արեց: Հարևանս էն կողմից գոռաց, թե՝ թուրքի դիվերսիան մտել ա, դուրս եկեք, շուտ արեք: Դե էն ա, ով որտեղով կարողացավ փախավ էլի. մեր մարդը դբա Վարդենիս ա փախել, ես՝ Ստեփանակերտ, հարևանի ավտոյում էլ տեղ չկար, որ գոնե իրար հետ գնայինք:

-Բա գտա՞ք իրար:

-Հա ուր պիտի կորչի, ինչը որ կորելի էր արդեն կորել ա, ամբողջ կյանքիս աշխատանքը, տան ամբողջ եղած-չեղածը, ամբողջ արարմունքս ջուրը դառավ: Է՜հ, մի րոպե էլ տիտիկ չեմ արել, բաղը բաղ եմ արել, տունը՝ տուն: Էն 100 լիտր օղիս ու գինիս էլ ընդեղ ջարդուփշուր արեցին, լոխ փչացավ, հատեց, գնաց: Դե էն ա, լավ ա գոնե բարի մարդիկ պատահեցին, բերեցին վեր դրեցին էս հյուրանոցում, մեր հոգսը հենա քաշում են՝  տեղեր են տվել, հաց են տալիս, հեսա մեր մարդը կգա՝ կտեսնես շորերը, համ ինձ են թազա շորեր տվել, համ՝ իրան: Դե ինչ անեմ, ամաչում եմ, բայց դե լրիվ տկլոր թողել էինք դուրս եկել, անգամ կարգին կոշիկ չկար հագներս: Բայց դե իմ ուշքնումիտքն իմ տունն ա, վախենում եմ էս հյուրանոցի բաներն էլ փչացնենք սևերես դառնանք. սաղ կոճակ ա, լիֆտ ա, ես ինչ գիդամ՝ լրիվ գիտություն ա, մի բանի էլ ձեռ տաս՝ փչանա, դե արի:

-Բաբո ջան, դե լավ, կյանքը միանգամյա բան ա ու շատ էլ երկար մի բան չի, մի քիչ էլ  էս հյուրանոցի մեծահարուստների կյանքը դու վայելի, ամբողջ կյանքդ տանջվել ես: Տես էս հյուրանոցում ինչ կյանք են է անում մեծահարուստները, անգամ իրենց շորերը չեն լվանում, ամեն ինչ պատրաստ վայելում են: Դու էլ մի քիչ վայելի, մինչև Թալիշի հարցը լուծվի, տուն գնաք:

-Բայց կլուծվի չէ՞, էլի կգնանք մեր տունը, մեր բաղը: Ախր էս հյուրանոցի կյանքը ես չեմ սիրում: Վեր են կենում էս կողմ էն կողմ վազ տալիս, ամբողջ օրը նստում ուտում, խմում: Բա ինչ եմ ես էսօր աշխատել, որ նստեմ ուտեմ, խմեմ: Ամաչում էլ եմ մի կտոր հացից, ոչ մեկին էլ չեմ ճանաչում, թե մի բերան զրույց անեմ, սա ինձ համար բերդ ա: Էն ա լույսը չբացված փախչում եմ դուրս, մեր մարդին էլ եմ ասում՝ դուրս արի, ձեռդ ամեն ինչին մի տար, ինչ ֆինդուֆլուշկա բաներ ասես, կան էդ սենյակում, ինչ գործ ունես: Հենա մենակ էն զուգարանից եմ գլուխ հանում, ջուր դու ջուր, գետի նման ֆշշում ա: Էն լողանալու տեղն ա մենակ մի կուստի տեղ, կարում չես, թե մի ձեռքերդ ուժեղ վեր բարձրացնես, մի մարդավարի ջանիցդ կեղտը հանես,  լիֆտի նման մի բան ա էլի, քաղաքացու բաղնիք: Էհ, աչքերս վեր ա դառնում, բա դա թողելի տուն էր, որ մենք բրախեցինք, եկանք: Էն մեղուները հիմա ինչ դառան, էն տուննուդուռը, էն հասկերը, գլուխները լիքը, լիքը…հենա, գալիս ա մեր մարդը, վարչապետի մոտ էր գնացել, տեսնենք ինչ պատասխան ա բերել:

-Բարև Ձեզ, հայրիկ ջան, վարչապետին տեսա՞ք, խոսեցի՞ք:

Պապի- Հա, հա, ապրեն, հենա մի թուղթ են տվել, որ մի ավտո բռնենք, գնանք տան վեշերն ածենք մեջը: Բայց դե սիրտս չի տալիս է, թե էդ տնից մի բան էլ ա հանեմ: Էդ որ հանեցինք, ասա էդ տունն էլ քոնը չի էլի, հանձնեցիր պրծար: Որ իմանաս ինչ դժվարությամբ, ինչ տանջանքով եմ էդ տունը կառուցել: Որ պատերազմից հետո 94 թվին  եկանք, Թալիշը լրիվ գետնին հավասար էր, լրիվ ավերակ: Թուրքը մի տուն էլ չէր թողել: Կպանք է, ոնց կպանք, սարքեցինք ու սարքեցինք: Դե հիմա մեր սարքածը նորից թուրքը փուլ ածեց մեր գլխին: Մի կիլոմետր, ընդամենը մի կիլոմետր մեր դիրքերը որ առաջ տան, ես հեն եմ իմ տանը, առաջինը ես կգնամ, սա /կնոջն է ցույց տալիս/ ուզում ա գա, ուզում ա չգա, ես կգնամ:

Տատի- Պահ, տես ինչ ա է խոսում, ես քեզանից առաջ կգնամ. տղամարդն ինչ գիտի կնկա հալը, էն  կանաչին , չիրը հեն էր սաղ փռած, էն սխտորը գոնե քաղեինք, հիմա սաղ չորացել ա:

Պապի- Տասը ասեցի էն աղջկա վեշը տար, տար: Էդ էր էլի, սպասեցիր, թուրքը եկավ տան միջին կտոր-կտոր արեց: /Հուզվում է/

-Պապի  ջան, սպասի, մի հուզվի…

Տատի- Սպասի, մի խոսա, քրոջ մասին ա ասում, բա հենց իրա թալիշեցի քրոջ տուն էին մտել թուրքերը, մարմինը փրթել, ականջները կտրել, չե՞ք իմացել:

-Վայ, Խալափյանների ընտանի՞քը:

Տատի- Հա-հա, տղան, հարսը, ինքը, բոլորին կոտորեցին: Ինքը գնացել, տեսել ա, արյուն, արյուն, ասում ա՝ սաղ տունը արյան մեջ կոլոլված:

-Հայրիկ ջան, ցավակցում եմ, սիրելիս…

Պապի- Էհ, ինչ ասեմ, ինչ, տղան մինչև վեց երեխին տարել ա, եկել, թե հիմա էլ ծնողներին տանի, տեսել ա թուրքերը հեն են տան մեջին խոսում: Բա ես իմ տունը ոնց բաց տամ, տղիս գերեզմանը…թուրքի բերանից մենք ուր փախչենք, ինչքան փախչենք: Վեր եմ կացել Մատաղիսից ոտով հասել Թալիշ, ասի մի գերեզմանը նայեմ, հո վնաս չի եկել: Տեսնեմ, մի ասկոլկա առաջից ա խփել, մինը քամակից, բայց քարին, փառք Աստծո, վնաս չի եկել: Բոլորի քարերը հերթով նայեցի, վնաս չի եկել, գոնե  էդ հարցում Աստված մի քիչ խնայել ա մեզ: Բայց ինչ օգուտ, որ էդ գերեզմանները թողել, եկել նստոտել ենք ստեղ:

Տատի- Հա, ես էլ եմ էդ ասում, խոտը որ խոտ ա, էլի իրա հողը, իրա դաշտն ա ուզում, անգամ անասունն ա սա հասկանում, մարդը ոնց կարա չհասկանա: Հավատում ես, թե չէ, ես ինչ Թալիշից դուրս եմ եկել, մի օր էլ չեմ քնել, աչքս չի փակվում, ի՞նչ անեմ: Ասա արցունքով լցված ո՞ր աչքն ա փակվում, որ քոնը փակվի:

-Բայց մի բան գլուխս չի մտնում, թե թուրքը ո՞նց ա եկել, մտել գյուղ…

-Դե ինչ ասեմ, մենք երկու տելեվիզր ունենք, մինը տակին ա խոսում, մինը՝ գլխին: Էն թուրքերեն խոսողը ամբողջ օրը հարայ ա տվել, թե թուրքը Թալիշը վերցրել ա, հաղթանակը մենք տարել ենք,  էն վերևինն էլ՝ հայերենը, ասում ա, էս պատերազմում հաղթանակը մենք ենք տարել: Ես ինչ իմանամ: Ես էն տակինով լսել եմ, որ Իլհամն ասել ա, թե Ղարաբաղում մի հայ էլ չեմ թողնելու, ամբողջ Ղարաբաղը Ադրբեջանը վերցնելու ա:

-Նրա հերն էլ էր ամբողջ օրը մեծ-մեծ խոսում, բա ինչո՞ւ չկարողացավ վերցնել: Թալիշի հարցն էլ մերոնք կլուծեն, էսպես չեն թողնի…

Պապի- Բա, ես էլ եմ էդ ասում, ես հենց հիմա էլ ասում եմ՝ եկեք գնանք մտնենք տները, որ զինվորները ավելի լավ պաշտպանեն դիրքերը, թիկունքը ամուր պահենք:

Տատի- Քյալլադ քոր ա գալիս քո, գնաս ի՞նչ անես, էն ա Թալիշի քամակը լրիվ բաց, տկլոր: Մինչև մերոնք էն կորցրած դիրքերը հետ չբերեն, ընդեղ մի ծիտ էլ չի կարա ապրի:

Պապի- Մի կիլոմետր է, մի կիլոմետր, մի ձորակ ա ընդամենը, հարձակվեն վերցնեն, գոնե ես՝ հեչ, գնամ էն մեղուներին տեր կանգնեմ, ախր ափսոս  էն է, կփչանան: Ես ինչ անեմ, հը, էդ մեծամեծերը ինչ են ասում, դու կիմանաս:

-Հայրիկ ջան, ամենակարևորը բոլորս էլ գիտենք արդեն, որ եթե էս պատերազմը մենք չվերջացնենք, պատերազմը մեզ կվերջացնի: Երևում ա, որ էս պատերազմը հրահրողները չեն էլ ուզում սա ավարտեն, որովհետև էս պատերազմից շահած է դուրս գալիս միայն նա, ով չի էլ մասնակցում էս պատերազմին…

Պապի- Հա, ճիշտ ես ասում, մի հիմարն էլ Ադրբեջանն ա, գլուխը կոխել ա մեջը, չի էլ ուզում հանի: Ասա դու չգիտե՞ս, որ մենք քեզ մեր գերեզմանները չենք տալու, ուզում ա աշխարհի ռումբերն էլ բերես ստեղ թափես: Հող եմ ասում է, ծիծաղում ա է երեսիդ, որ խաղողը,  նուռը, կարալյոկը, դուրս ա գալիս չէ, ափսոսում ես թե դանակ մոտեցնես, էդ հողը  բաց տալի չէ, բաց տալը նամարդություն ա: Բա էս արև օրը մենք գանք ստեղ պարապ-սարապ նստե՞նք, բա սա նամարդություն չի՞: Ասա՝ այ աննամուս, էն պատերազմին իսկի դու մի լյոտչիկ էլ չես ունեցել, խելքդ չի հերիքել, որ քշես, ով մեյդան էլ գալիս՝ այլազգի:

-Բա զենքը հենց  դրա համար չի  ստեղծվե՞լ, որ հիմարին ու խելոքին, ուժեղին ու թույլին  հավասարեցնի:

Պապի- Չէ, թուրքն իրա խելքով չի ժաժ գալիս, իրան դասատուներ ունի: Դրա համար էլ էս պատերազմը վերջ չունի: Ես 91-ից կռվել եմ, գեներալ Իվանյանը եկավ տեսավ ինձ պոստերում, մեջքից թփթփացրեց ու ասեց՝ դու որ էս տարիքում պոստ ես բարձրացել, մենք հաղթանակից բացի ուրիշ ճանապարհ չունենք: Էհ, ինչ անեմ, ախր մենք հաղթանակը տարել էինք, է, տարել, մեր Թալիշն ամենավերջինն ազատագրեցինք: Էն ա, թուրքը աղվեսի նման տապ կացավ, էլի եկավ էս նույն օյինը դրեց մեր գլխներին:

Տատի- Հող ա ուզում, եթե անգամ քո հայ հարևանդ ասի մի քիչ հողդ  էս կողմ տուր, ես կասեմ՝ չէ, իմ բարիքից քեզ կտամ, բայց հողը չեմ տա. կարա՞ս էդքան զոհված  ջահելներ բերես առաջիս կանգնացնես, չես կարա: Բա նրանց արյունը ես ոնց քեզ տամ՝ ասեմ գնա, էդ հանգստարանի ջահելները գիշերը վեր կենան բոլորիս խեղդեն:

Պապի- Դե սպասի, մի հարց էլ ես եմ քեզ տալիս:

-Ասա, հայրիկ ջան:

Պապի- Հարց չի է՜, խնդրանք ա, շատ մեծ խնդրանք. ինձ կօգնե՞ս գնամ մի հատ տունս տեսնեմ, սիրտս ձգում ա է, ձգում, էն բաղուբոստանը հիմա սաղ չորացել ա, գոնե մեղուներին մի հատ նայեմ ու հետ գամ: Դե հիմա խոսքը քոնն ա, ասա…

Տատի- Այ մարդ, էս աղջկանը խի ես ուզում տանես թուրքի ռեխը գցես, տեղդ նստի տեսնենք ինչ ա դառնում, հենա տելեվիզրով հաղորդել են, որ մեր ուղղությունն  էլի կրակի տակ ա, գործ չունեք: Բալա ջան, մի լսի իրան, դեպքը մի անգամ ա լինում…

Պապի- Էն ա մի սհաթ մտնելու ենք դուրս գանք,էդ էլ չեղավ էն ջանավար տղեն, որ ասի՝ կտանես Թալիշ, ասեց՝ ժամանակ չունեմ: Էն մեր գյուղացու պատմությունն ա իսկականից՝ որ ասել ա, լավ ա, որ դու ժամանակ չունես, բա որ ես ավտո չունեմ՝ ինչ անեմ: 

-Ախր թարսի պես ես էլ էս պահին  ավտո ունեմ, բայց արի երկուսով մեր վարորդին խնդրենք, թե կտանի, գնանք:

-Դե էն ա համարյա հա ասեցիր էլի:

-Համարյա չի, հաստատ ա, վեր կաց, գնացինք:

Պապի- Հա՞, ճիշտ ես ասո՞ւմ, շուլուխ չես անո՞ւմ: Թե վախենում ես, այգին էլ չենք մտնի, մենակ տունը տեսնենք ու շուտ հետ դառնանք… բայց դե ասա հասնես տուն, կկարաս բաղը չմտնես, էն մեղուներին մի հատ չնայես…

Դեպի Թալիշ

-Բայց կարո՞ղ ա տատը մեզնից նեղանա, որ իրեն էլ չբերեցինք հետներս:

-Չէ, չէ, նա եկող չէր, վախկոտ ա…Հլա նայի է, մի նայի ինչ սիրունացել ա էս աշխարհքս, խոտը բոյիցս ա: Հիմա որ Թալիշը տեսնես, ասելու ես ինձ ստեղ թող ես ապրեմ, չես ուզելու հետ գաս: 1992 թվականի  հունիսի 16-ին թուրքը Թալիշը վառել ա, իսկ երկու տարի հետո ապրիլի 14-ին Թալիշն ազատագրվեց: Ինչքան ուրախացանք է, աշխարհով մեկ եղանք: Երանի էդ օրը…մեր ջահել զինվորները, նայի, վերև նայի, ավտոյի մեջ են: Ուժեղ, լավ տղերք, որ սրանց տեսնում եմ է, քիչ ա մնում սիրտս ուրախությունից երկու կես դառնա, լավը, լավը…սրանք բա կթողնե՞ն Թալիշի էն ուժեղ դիրքերը մնա թուրքի ձեռքին. չեն թողնի, չէ: Քիչ մնաց, քեզ մատաղ, հեսա հասնում ենք:

-Պապի, բայց մինչև էս պատերազմը ձեր կյանքը, ապրուստը  ոնց էր, կարողանո՞ւմ էիք մարդավարի ապրել:

-Հա, հա, քեզ մատաղ, շատ լավ, ապրի պետությունը՝ օգնել ա տները սարքել ենք, հետո տանը մի կով ա տվել, շնչին մի ոչխար, բոստանը վարի, ապրի, քեզ ո՞վ ա բան ասում: Հիմիկվա կյանքը սովետից էլ լավն ա եղել: Բայց տես, թե ինչ օյին են դրել մեր կլուբի գլխին, հարսանիքի, թաղման ճաշը ստեղ էինք տալիս, մի նայի է, պահ-պահ-պահ….Արդեն կարգին  ապրում էինք, բայց դե էս գազանները էլի վրա եկան էլի. թուրքը մեր ապրելը չի ուզում, չէ, նա հենց տեսնում ա հայը մի քիչ աչքը բացեց, վրա ա գալիս, իրա թուրքությունը անում: Պարտվել էր է, մոզի էր դառել, տեսար նորից ոնց վրա եկավ…էս ա, հա, բան չմնաց, երկու ձոր ա, անցնում ես, արդեն Թալիշի սարը դեմդ ա դուրս գալիս: Գյուլիստանի մելիքները Թալիշում են է ապրել, Թարինջ իշխանը եկել ա մատը դրել էս հողի վրա, ասել՝ վերջ, կա էս ա, չկա՝ էս ա: Այ մարդ, գիշեր էր է, մեզ համար պառկած էինք, ես իսկի աչքս չէի կպցրել, որ մի հատ ուժեղ թխեց, հետո ասեցինք, դե լավ հեսա կխաղաղվեն, մեկ էլ իրար հետևից՝ դրըմփ-դրմփոցը վեր կալավ…

Տանը

-Բա սա իմ  լիքը, բոլ տո՞ւնն ա, արի մի տես ինչ են արել, վայ, ես քոռ լինեի, էս բանը չտեսնեի, էլ ստեղ տուն չկա, տուն չկա, սա իսկի գոմ էլ չի, որ անասունը մեջն ածես: Բա քար-քար, ծեղ-ծեղ բերել եմ, սարքել, ամեն բան կարգին, սարքին, ես քոռ մնամ, քոռ…/հուզվում է. Վ.Ս,/

-Պապի, սպասի, մի հուզվի, էլի կսարքեք, մի մտածի, երեկ վարչապետը հայտարարեց, որ բոլորի վնասները փոխհատուցելու են, գումար են հատկացնելու, որ վերանորոգեք:

-…

-Պապի, արի գնանք էն սիրուն այգիդ ինձ ցույց տուր, ուր են մեղուներդ, դե վեր կաց գնանք, ասում էիր փեթակներ ունեմ սիրուն-սիրուն:

-Մի քիչ ստեղ նստենք, նոր գնանք, մի վախեցի, էս ժամերին թուրքը ռիսկ չի անի կրակի:

-Հա, մի քիչ նստենք. տես, նկուղից բանից ինչ կա վերցնելու, հազիվ մեքենայով եկել ենք, մի երկու բան տար հետդ:

-Չէ, չեմ էլ ուզում մի բան հանեմ, մտածում եմ, որ հետ ենք գալու ստեղ ապրենք…

-Հա, ես էլ եմ էդպես մտածում, որ գալու եք, էս քանի օրվա համար ասեցի, կարող ա մի քանի շոր-մոր տանես հետդ, չէ՞:

-Չէ:

-…

-Դե արի, հիմի գնանք մի հատ էլ մեղուներին տեսնենք, հետո էլի կբարձրանանք տուն:

-Վայ, էս ինչ սիրուն այգի ունես՝ իսկական դրախտ, ծայրը չի երևում:

-Էս դեռ մի բաղս ա, վերևում էլ մեկն ունեմ, լեզուդ ինչ բռնի կքաղես դուրս կգաս իմ բոստանից…արի մի հատ էստեղ, բա էս ծառերը, էս հողը բրախելի հող ա՞: Ասում եմ ծնկներդ մի թակի, բա էս ամբողջը քրտինք ա է, այգին երեխի պես բան ա, փոքր հասակից խնամում ես, մեծացնում, ինչ ասեմ…էս էլ մեղուները, հեն է, կանչում են, կանչում եք, որ ինձ ի՞նչ ասեք, մի անտուն անտերը ես եմ, մեկը՝  դուք:  Տես, ոնց են փեթակից դուրս թափվել…

-Ամա՜ն, էս ինչ մեղուների  պատերազմ ա…

-Հենա իրար հետ չեն բարիշել, կռվել են ու էսպես դուրս թափվել:

-Պապի, բա չգնա՞նք, ուշ ա:

-Ո՞ւր գնանք:

-Դե ոնց թե ուր, Ստեփանակերտ:

-Ինձ թող ստեղ, դու գնա…

-Վայ, պապի, էդպես չեղավ:

-Եղավ, եղավ, դուք գնացեք:

-Պապի, դու ինձնից լավ գիտես, որ էստեղ անվտանգ չի, գյուղը կրակի տակ է…

-Թող ստեղ մեռնեմ. ստեղից չեմ ուզում գնամ:

-Բա տղամարդու խոսք տվեցիր՝ ասիր մտնենք, շուտ դուրս գանք:

-Հա ես տղամարդու իմ խոսքը տափը չեմ գցի, բայց դու էլ ասեցիր, որ այգուց հետո մի հատ էլի տուն կբարձրանանք, չէ՞…դե արի բարձրանանք, նոր գնանք:

ՎԱՐԴուհի Սիմոնյան

Ստեփանակերտ-Թալիշ