Պատմագրության ոլորտում համատարած մարգինալացում և լճացում է. Հայկ Դեմոյան

Վերջերս լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը դժգոհեց  ու քննադատեց հայ ժողովրդի պատմությունն ու հիշողությունը վավերացնող այն մասնագետ պատմաբաններին, ովքեր պատասխանատու են անցյալի ուսումնասիրության ու դրա մատուցման համար`նշելով, որ ոլորտում տիրապետող է դառնում համատարած մարգինալացումն ու լճացումը, որը վաղուց քրոնիկ բնույթ է սկսել կրել։

Հայկ Դեմոյանը Tert.am-ի հետ զրույցում նշեց մի քանի գործերի անուններ՝ Գիտությունների ակադեմիայի  կողմից հրատարակված «Հայոց պատմություն» քառահատորյակը, «Հայ գրատպություն և գրքարվեստ» հանրագիտարանը, Հասմիկ Ստեփանյանի «Հայերի ներդրումն Օսմանյան կայսրությունում» գիրքը։

Խոսելով առաջին գրքի վերջերս լույս տեսած երրորդ հատորում Հայոց ցեղասպանությանն անդրադարձող գլխի մասին՝ Հայկ Դեմոյանը նշեց, որ ի նշան բողոքի՝ Մեծ Եղեռնի պատմության նման մատուցման դեմ, մի քանի տարի առաջ դուրս է եկել խմբագրակազմից, սակայն իր դիտարկումները հարկ է համարել գրավոր ներկայացնել հեղինակներին, նշելով, որ նման հակագիտական մատուցումն էական վնաս կարող է հասցնել թուրքական ժխտողականության դեմ տարվող պայքարին, քանի որ հատորում զետեղված տեքստը խիստ խոցելի էր ու չէր արտացոլում ժամանակակից պատմագրության գիտական նորույթներն ու մեթոդները: Հատորը լույս է տեսել, և ներկայացված դիտարկումները հաշվի չեն առնվել: Ի պատասխան նման վտանգավոր ու ապաշնորհ գործելաոճին՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտխորհուրդը մոտ ժամանակներում հանդես կգա հատուկ գրախոսականով:

«Մեր պարտքը համարեցինք գոնե փրկել դրությունը, ներկայացնելով մեր դիտարկումները, սակայն հատորի խմբագրակազմը, Հայոց ցեղասպանության պատմությունը լուսաբանելիս ոչ միայն տուրք էր տվել հնաոճ և գիտականության առումով քննություն չբռնող մոտեցմանը, այլև միտումնավոր կերպով որևէ հղում չէր տվել ՀՑԹԻ հրատարակություններին: Երբ կարդացինք հրատարակված հատորի այս մասը, ուղղակի սարսափեցինք։ Ստացվում էր այնպես, որ հայերը մեղավոր էին, որ Եղեռն է իրականացվում, որովհետև նրանք հարել էին ռուսական կողմին»,– ասաց նա։

Հայկ Դեմոյանը պարզաբանեց նաև որ հայ ժողովրդի անցած ուղին ու մշակութային ժառանգությունը ներկայացնելուն կոչված և կոթողային ու ամբողջական դառնալուն կոչված այս հրատարակությունը սոսկ վերածվել է թվերի ու անունների «կույտի»՝ խորհրդային կուսակցականացված պատմագրությանը բնորոշ հատկանիշերով։

«Ցեղասպանությունը պետք էր ներկայացնել որպես գործընթաց, որոշումների կայացման հաջորդականություն, այլ ոչ թե հին ու նոր տոմարով գրառված ամսաթվերը՝ չտարբերակելով դեպքերի ու իրադարձությունների չփոխկապակցված մի սարսափելի ու գավառամիտ տեքստ։ Հատորն ավելի շուտ հոդվածների ժողովածու է հիշեցնում, այլ ոչ թե պատմական երկարատև ուղի անցած ու հարուստ ժառանգություն թողած ժողովրդի անցյալի վավերացում: Հատորի բոլոր աղբյուրները հիմնականում անցյալ դարի՝ 50–60–ական թվականներին լույս տեսած գրքեր ու հոդվածներ են, չնչին տոկոս է կազմում օտարալեզու հետազոտություններն ու աղբյուրները, որոնց անունները, որպես կանոն, սխալ են գրված»,– ասաց Հայկ Դեմոյանը։

Պատմաբանը տպագրվածը «սոսկալի» ու «խայտառակ» է համարում։ Մանրամասնելով աչքի ընկած թերությունները՝ նշեց. «Երրորդ հատորը, որտեղ պատմվում է Եղեռնի մասին, վերնագրված է «Հայ գաղթավայրերը, պարբերական մամուլը և մշակույթը»։ Չի կարող այսպես լինել, հայ ժողովրդի պատմության ներկայացումը չի կարող նման կերպ պարբերականացվել: Դա խորհրդային պատմագիտության մնացուկ է։ Սա սովետական, պատմությունը բաժանելու մարքսիստական ձև է՝  ըստ ժամանակագրության և թեմաների։ Գաղտնիքն այն է, որ նույն մարդիկ, որոնք դպրոցական շատ վատ դասագրքերն են գրում, նույն ոճով և այս կերպ, փաստորեն, մեծահասակների համար են դասագիրք գրել»։ Հայկ Դեմոյանը դիտարկեց, որ չի հասկացվում, թե ինչպես Ռուսաստանը պատերազմ հայտարարեց Օսմանյան կայսրության դեմ. «Առկա են նման հատորին անհարիր մանկամիտ սխալներ, որոնք սկսնակ ասպիրանտներն անգամ թույլ չէին տա։ Պետությանը հասցվել է զգալի նյութական ու բարոյական վնաս. մեր պատմությունը թողել են 60 տարի առաջվա մեթոդոլոգիայի մեջ: Այս տպաքանակը պետք է ոչնչացնել. սա ուղղակի խայտառակություն է, ողջ ազգի ստորացում»։

Հայկ Դեմոյանը նաև անդրադարձավ գրքի ձևավորման գեղագիտական կողմին. «Այսպիսի գյուղական ակումբի մակարդակի գրքեր տպում էին 1950–60–ականներին, առանց շքակազմի՝  այնքան փոքր տառաչափով, որ անհնար է կարդալ: Հատորում առկա են բազմաթիվ տեխնիկական ու սրբագրական սխալներ»,– ասաց նա։

Հայկ Դեմոյանն անդրադարձավ նաև «Հայ գրատպություն և գրքարվեստ» հատորին: Նա նկատեց, որ այստեղ չկա հոդված Վահագն Դադրյանի մասին, որն իր ամբողջ կյանքը նվիրեց Ցեղասպանության ուսումնասիրման գործին, բայց, փոխարենը, ներկայացված են հոդվածներ հենց հանրագիտարանի հեղինակների մասին և «ամենացնցողը»՝ այսպիսի հանրագիտարանում ներառված է նաև «Անաստաս Միկոյան» հոդվածը: Մեկնաբանություններն ավելորդ են:

Խոսելով Հասմիկ Ստեփանյանի հեղինակած «Հայերի ներդրումն Օսմանյան կայսրությունում» գրքից՝ նա նշեց,  որ հեղինակն այն կազմելիս 700 էջ ծավալով գրքում գիտակցաբար խուսափել է «Ցեղասպանություն» եզրույթը օգտագործելուց՝ այն պատճառաբանությամբ, որ դա խանգարիչ հանգամանք կհանդիսանա Ստամբուլում գրքի շնորհանդեսը կազմակերպելիս։

«Սա կոչվում է գիտության մարգինալացում, միջակայնացում։ Սա կոմպիլյատիվ աշխատանք է. ոչ մի աղբյուր չի ստուգվել»,- ասաց Հայկ Դեմոյանը՝ նշելով, որ նա՝ որպես պատմաբան, չէր կարող այս խնդիրներից չխոսել՝ հավելելով նաև, որ ոլորտում մարգինալացումից զատ, թայֆայական ու մութ գործարքների երևույթները համատարած բնույթ են կրում՝ տեղ չթողնելով իրական, ակադեմիական գիտության մասին խոսելու համար:  

Tert.am-ը զրուցեց նաև քննադատվող գրքերից «Հայոց պատմության» համահեղինակներից պատմաբան Արմեն Մարուքյանի հետ, որը հեղինակել է 3–րդ հատորում  ներկայացվող Հայոց ցեղասպանության հատվածը, մասնավորապես, անդրադարձել է Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող արձագանքներին և հետևանքներին։ Պատմաբանը նշեց,  որ Հայկ Դեմոյանը գրավոր ներկայացրել էր իր առաջարկները, և դրանք քննարկվել են Պատմության ինստիտուտում, որոշները հաշվի են առնվել և ուղղվել են։ Արմեն Մարուքյանը նշեց, որ խոսք էր եղել նաև օտար աղբյուրների օգտագործման մասին, ինչը հաշվի է առնվել. օգտվել են տարբեր երկրներում հրապարակված արժանահավատ գրքերից, արխիվներից, աղբյուրները բոլոր լեզուներով են։

«Ինչ վերաբերում է  մեթոդաբանությանը, ապա Մեծ Եղեռնը հստակ տարանջատվել է բոլոր փուլերով, պատճառներով, թե որը ե՞րբ է եղել, ինչո՞ւ է եղել»,– ասաց Արմեն Մարուքյանը՝ առաջարկեց, որ Հայկ Դեմոյանը գրավոր ներկայացնի իր դիտարկումները, իրենք կպատասխանեն։

Անդրադառնալով Հայկ Դեմոյանի այն դիտարկմանը, թե հատորյակում Հայոց ցեղասպանության հատվածն այնպես է ներկայացված, որ թվում է, թե հայերն են մեղավոր եղել՝ Արմեն Մարուքյանը պատասխանեց. «Եթե մարդիկ կան, որ կարծում են, թե նման ձևակերպումներ կարող են լինել, պետք է գիրքն ամբողջությամբ կարդան։ Դժվարանում եմ կռահել, թե խոսքն ինչի մասին է, բայց հնարավոր է՝ կոնտեքստից դուրս բերված հատվածի մասին  է»։

Պատմաբանը հիշատակեց, որ իրենք էլ Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի էքսպոզիցիայում են բազմաթիվ թերություններ գտել։ «Նման քննարկումներ միայն «Հայոց պատմություն» գրքի մասին չեն լինում»։

«Հայոց պատմություն» քառահատորյակի Հայոց ցեղասպանության մասին հատվածը ներկայացնողներից պատմաբան Ռուբեն Սահակյանը Tert.am–ի հետ զրույցում  նշեց, որ Հայկ Դեմոյանի դիտարկումները սուբյեկտիվ են։ «Ես երկար ժամանակ է ՝այս թեմաներն եմ ուսումնասիրում։ Պարզապես չեմ հասկանում պարոն Դեմոյանի վերաբերմունքը մեր նկատմամբ։ Նա միշտ դժգոհ է, ես չեմ կարող ասել, թե դա ինչով է պայմանավորված։ Անձնական խնդիր կա, որը չգիտեմ ինչով է պայմանավորված»,– ասաց Ռուբեն Սահակյանը՝ նշելով, որ Հայկ Դեմոյանին կպատասխանեն նրա դիտարկումները գրավոր տեսնելուց հետո։

Ռուբեն Սահակյանին ներկայացրինք Հայկ Դեմոյանի դիտարկումները. «Ես չգիտեմ՝ նա ինչ դիտարկումներ է ներկայացնում, երևի ցանկանում էր, որ ինքը գրեր այդ գիրքը, բայց ինձ են վստահել։ Տնօրենը նայել է, բոլորը նայել են, այդտեղ որևէ արտառոց բան չեն գտել։ Բոլորս էլ գիտենք, որ նրա վերաբերմունքը Պատմության ինստիտուտի նկատմամբ այնքան էլ բարեհաճ չէ»։